In het Centrum voor Celtherapie en Regeneratieve Geneeskunde (CCRG), de celtherapiefaciliteit van het Universitair Ziekenhuis Antwerpen (UZA), heersen de strengste normen en regels inzake stofdeeltjes en steriliteit. Geen mug mag er binnen. Hier worden dendritische cellen gekweekt en verwerkt met een kankerstof. Een revolutionaire combinatie die ons afweersysteem activeert om vaak agressieve kankers voor lange tijd in bedwang te houden.

Dat prof. dr. Zwi Berneman, diensthoofd hematologie, universiteitsprofessor en hoofd van het Laboratorium voor Experimentele Hematologie aan het UZA, ooit iets zou ontdekken, stond in de sterren geschreven. Als jongeling wou hij gaan researchen. Zou het fysica worden of biochemie, want celbiologie en genetica interesseerden hem in het middelbaar onderwijs al. Het werd geneeskunde. “Vanaf het derde jaar wist ik dat ik me in hematologie, bloedziektes, wilde specialiseren. Ik had een bijzondere interesse in de bloedcellen. En het jaar daarop kreeg ik dan immunologie, dat was even interessant en gelukkig had ik daarvoor dezelfde prof. ‘s Avonds en in het weekend experimenteerde ik in een heel rudimentair labootje. En dat zette mij op weg.”

Dankzij jaren van onverstoord doorzetten, doorgedreven fondsenwerving en geloven in de creatieve breinen van zijn doctoraatsstudenten en talentvolle medewerkers,  slaagde hij erin om zijn drie interessevelden - bloedziektes, afweersystemen en gentherapie - te verenigen in een effectieve bestrijdingsmethode tegen (agressieve) kankers. Wanneer de boosaardige kankerdeeltjes niet helemaal via chemo- of radiotherapie weg te krijgen zijn, spuit hij de patiënt in met gekweekte bloedcellen (de zogenaamde dendritische cellen), die via een elektrische schok gevuld zijn met een afweer-stimulerende kankerstof.

De methode

Dendritische cellen dirigeren het afweersysteem. Men kweekt ze uit witte bloedcellen. Ze bevelen de dodend cellen (killers) van het afweersysteem om de soms onzichtbaar geworden kankerdeeltjes te vinden in het lichaam, ze aan te vallen en te doden.

In een eerste stap kweekt het laboratorium dendritische cellen vanuit witte bloedcellen van de patiënt zelf, zodat die verdragen kunnen worden bij toediening. Er is dan ook nog nooit iemand gestorven aan deze methode. Ze werden vervolgens in het UZA voor het eerst ingezet om acute myeloïde leukemie (AML) te bestrijden, een vorm van bloedkanker die bij een groot deel van de patiënten terugkomt ondanks de chemotherapie.

De manier waarop dit gebeurt, is een innovatieve toepassing van het labo en best wel revolutionair: met een lichte elektrische schok worden de dendritische cellen opgeladen met een artificieel geproduceerde code voor een kankerstof die het afweersysteem verder zal stimuleren. De patiënt wordt hiermee gevaccineerd. Wat gebeurt er dan in het lichaam? 

De dendritische cellen presenteren stukken van de kankerstof op hun oppervlak en brengen zo de boodschap ‘dood deze tumor’ naar de lymfeknopen, waar de killers wachten. Die boodschap prikkelt de killers, die in het lichaam circuleren en op zoek gaan naar de tumorcel. De killers herkennen hem aan dezelfde kankerstof, en doden hem. Hun werking is gericht én tijdelijk, zodat ze niet te veel om zeep helpen.

De methode om die cellen via een elektrische schok in te brengen werd ontwikkeld door professor Viggo Van Tendeloo en zijn medewerkers in het experimenteel laboratorium van professor Berneman en wordt nu overal in de wereld gebruikt.

Spectaculaire resultaten

In tien jaar tijd kregen dertig AML-patiënten die in remissie waren maar die praktisch zeker zouden hervallen, de dendritische celvaccins toegediend als test. De methode werd gepubliceerd in 2001* en de eerste behandeling was in 2005 voor AML en in 2010 voor uitgezaaide borstkanker. 

“Ik herinner me nog de spanning en de adrenaline die door heel ons team ging bij die eerste inspuiting en tijdens de hele verdere behandeling van die eerste patiënten. En daarna het overweldigend geluksgevoel toen bleek dat de methode werkte.” De resultaten waren ronduit verbluffend: de mediane overleving bij AML werd praktisch verdubbeld. “We hebben niet iedereen genezen”, besluit professor Berneman bescheiden, “maar van die dertig patiënten is er één op vijf nooit hervallen en hebben we bij de patiënten in de eerste herstelperiode het risico op herval met 25% kunnen verminderen.

We hebben ook gezien dat in alle categorieën van patiënten de kans op overleving verhoogde ten opzichte van eerdere, wereldwijde cijfers.”

De grootste uitdaging is nu om deze cijfers in nieuwe studies te bevestigen. En een terugbetaling te krijgen voor het produceren van de op maat gekweekte dendritische  cellen verwerkt met de kankerstof. “Ik ben heel tevreden en ik ben al heel gelukkig geweest. Dankzij de financiële steun en mijn gedreven team, zijn we creatief geweest voor een moeilijk probleem.”

*Deze resultaten zijn nog niet officieel gepubliceerd. De professor stelde ze wel al voor tijdens vergaderingen

*Verschenen in het hematologisch tijdschrift Blood, 2001.

Magda Van Damme van the American Women’s Club of Antwerp, tipte ons over dit onderzoek. Zij steunen het via de UZA foundation op www.uzafoundation.be. De Stichting tegen Kanker en Kom op tegen Kanker financieren dit onderzoek mee.